||  वा. ल. मंजूळ  : भेट ||

              पुण्यात बैठक आहे असं ऐकल्यावर प्रथमतः डोळ्यांसमोर येतात त्या दोन गोष्टी. पुस्तकं आणि चितळे. म्हणून पुण्यात उतरल्यावर या दोन ठीकाणीच भौनी करून पुढच्या प्रत्यक्ष कामांकडे निघणं होतं. बोरीवलीहून पहाटे साडेपाचच्या शिवनेरीत बसायचं ते थेट डेक्कनलाच उतरायचं. उतरून समोर उत्कर्ष प्रकाशनाच्या दुकानाबाहेर आधी आणि नंतर दुकानात पुस्तकं पहायची. बाहेरची बघून निवडून झाली की पायरी चढायची आणि आतले गठ्ठे उचलून पहायला लागायचे. मग प्रकाशन व्यवसायाचे धनी जोशीबुवा त्वरेने छोटं स्टूल पुढे सरकवतात आणि आपण संकोचून असू दे असं म्हटलं तरी बसायला लावतात. ( हे घडत असतं मु.पो.पुणे येथे बरं का..) जोशीबुवा आणि त्यांची पुस्तकं मग बसायलाच लावतात. आपण गठ्ठे मागेपुढे करत असतो आणि दुकानात कुणाकुणाची येजा सुरू असते. अधेमधे काही संदर्भ बोलण्यात आला तर जोशीबुवा गप्पाही मारतात.
परवा शनिवारी नित्यानुसार याच क्रमाने असंच घडत गेलं. आणि दुकानात शिरताशिरता कुणीतरी दूरध्वनीवर बोलताना म्हणालं, "मी मंजुळ !"
"मी मंजूळ !" हे ऐकताऐकता मनात गंमतीदार संभाषण सुरू झालं. वेगवेगळ्या आडनावांची माणसे हेच वाक्य बोलताना ऐकू येऊ लागली. "मी रागीट !", "मी लट्टू !", "मी उत्पात !".....वगैरे वगैरे. पण त्या कोलाहलातही मी गठ्ठ्यातून डोळे उचलून पाहू लागलो. एक पासष्टीचे... बेताच्या उंचीचे सद्गृहस्थ बोलत होते. त्याच संध्याकाळी साहित्य परिषदेच्या सभागृहात होऊ घातलेल्या एका कार्यक्रमाविषयी मंजूळकाका बोलत होते. ते संभाषण संपल्यावर त्यांनी त्या दुकानातल्या एका महिलेला "अरूणाला दे जोडून..." असे सांगितले. मी माझ्या मनाशी कधीच निश्चित केले होते की हे वा.ल. मंजूळ असावेत. काही नावांची अशी मक्तेदारी असते ..नाही...! पलुस्कर, हेडगेवार या नावाची आणि महिमा नसलेली माणसं कुणी पाह्यल्येत ? तसंच काहीसं 'मंजूळ'ही. मंजूळांविषयी मी वाचून होतो. ग्रंथपाल ! तेही भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिराचे. पुस्तकवेड्यांच्या जगात श्री.बा.जोशींच्या नंतर टिकेकर, शां. शं. रेगे यांच्या पंक्तीतले प्रेमादराचं नाव वा. ल. मंजूळ ! मी पुन्हा गठ्ठ्यात लक्ष घातलं. मागे मंजूळकाका आणि उत्कर्ष प्रकाशनाचे धनी सुधाकरराव जोशींच्या गप्पा सुरू होत्या. मध्येच मला मुंबईहून चंदू जोशी या मित्राने दूरध्वनीवर पाच राज्यांतील विधानसभा निवडणूकींच्या निकालाचे वृत्त दिले. उत्तर प्रदेश, उत्तराखंड मधील भाजपाची मुसंडी, पंजाबातील पिछेहाट आणि मणिपूर-गोव्यातील हेलकावे याविषयी आमचे बोलणे झाले. आमच्या संभाषणातील हेच टोक पकडून सुधाकररावांनी मला थोडं चिंतेनेच गोव्याचं काय होईल असे विचारले. मीही विश्वासाने सांगून टाकले...दक्षिण गोव्यातील जागांचे निकाल लागून गेले आहेत. त्यामुळे या पुढील निकाल भाजपाच्या पारड्यात दान टाकतील, त्यामुळे गोव्यातही भाजपाचेच शासन येणार. हे ऐकून जोशी-मंजूळ दोघेही खुशालले. माझी पुस्तकं निवडून झाली होती, मी गठ्ठा जोशीबुवांसमोर ठेवला. त्यात 'किर्लोस्कर कथा' भाग २ आणि ३ पाहून भाग १ही आहे की, असे म्हणून त्यांनी एका सहायकाला भाग १ आणायला पिटाळले. तो शोधाशोध करून घेऊन आला. पण तो भाग ४ होता. ते हिशेब जोडत होते त्या अवधीत मी मंजूळकाकांना आपण ग्रंथपाल होतात ना असे विचारून तेच वा.ल. याची खातरजमा करून घेतली. ते तेच होते. मग गप्पा सुरू झाल्या. तरूण अभ्यासकांची असलेली वानवा ते गंभीरपणे सांगत होते. आकलनशक्ती नव्हे तर भाषा-इतिहाससंशोधनकडे कुणाचा कलच नाही असं अंधारं उदास चित्र असल्याचे ते खेदाने सांगत होते. भांडारकर संस्थेसंबंधीच्या गेल्या काही वर्षांतील घटना...खरं तर दुर्घटनांचे उल्लेख झाले. तिथे असलेल्या हस्तलिखिते आणि जुन्या ग्रंथांच्या संगोपन, संरक्षणाची व्यवस्था समाधानकारक असल्याचे सांगून ते म्हणाले आता मुंबईतील 'मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालयातील' ग्रंथसंपदेसाठी काहीतरी करायला हवे. त्यांना मी एशियाटिक सोसायटीला शासनाने याच कामासाठी पाच कोटी रूपयांचे अनुदान दिल्याचे सांगितले. ते ठाऊक असल्यानेच त्यांनी मुं.म.ग्रंथसंग्रहालयाचा उल्लेख केल्याचे म्हणाले. बोलताबोलता हा ग्रंथमाळी आजही ग्रंथ-हस्तलिखितांची उपवने जपत असल्याचे समजले. भांडारकरोत्तर निवृत्तीकाळात वृत्तीच्या वेडाने भारावून एका वेगळ्या संस्थेत त्यांनी दीड हजाराहून अधिक मौल्यवान हस्तलिखिते जमवली आहेत..जपली आहेत. त्यांच्या संरक्षणासाठी व्यवस्था उभी करण्याची खटपट हा वृद्धयुवा करीत आहे. सोबत प्रदीर्घ ग्रंथसहवासाने त्यांचा हातही लिहिता आहे. संगोपनाबरोबरीने निर्मितीचे डोहळे लागलेल्या यांच्या हातून पंचवीसावर ग्रंथांचे लेखनही झाले आहे. त्या संध्याकाळी त्यांच्याच दोन ग्रंथांचा प्रकाशन सोहळा होता. डॉ. सदानंद मोरे आणि अरूणा ढेरे अशा संपन्न मान्यवरांचे बोलणे होणार होते. त्याचीच निमंत्रणे, स्मरणे मंजूळकाका दूरध्वनीवरून करीत होते. अरूणाताईंशी बोलताना ते म्हणाले होते, "अगं, आधी निश्चिती घेऊन कार्यक्रम करीत असलो तरीही पुन्हा त्या दिवशी त्या त्या व्यक्तींना सहज स्मरण करणे हे काम करायला हवे, त्यात जिव्हाळा आणि दक्षता दोन्ही जपले जाते." सुधाकररावांनी मंजूळकाकांची दोन्ही नवी पुस्तकं आणि त्याचबरोबर आधीची काही पुस्तकं मला दाखविण्यासाठी आस्थेने मागवली. आणि हे असे लेखक आहेत म्हणून आम्ही आहोत असे अत्यंत अकृत्रिमतेने म्हणाले. त्यावर निरागसपणे हसत मंजूळकाका म्हणाले की, "अहो, असा मानसन्मान सोडा.. मानधनाचं तेवढं बघा प्रकाशकराव !" आणि मग खळखळून हसत सुटले. मग डोळे मिचकावून गंमत सांगू लागले. कुणाकुणा लेखकांबरोबर वीसपंचवीस वर्षांपूर्वी मधुकाकांना भेटायला जात. मधुकाका कुलकर्णी...! श्रीविद्या प्रकाशन या मातब्बर प्रकाशनगृहाचे धनी. मंजूळकाका सांगत होते. मधुकाका वरच्या माडीवर बसत. आणि खालून कुणा लेखकाची पैरवी लागताच मोठ्या आवाजात दूरध्वनीवर संभाषण सुरू करत. "अहो, पेपरचं बिल ना? होय होय करतोय व्यवस्था.. ती छापखान्याची बिलेही वाट पाहू देणार नाहीत. कसंबसं थोपवून धरलंय आजवर. पण बघू ....तुमची पेपरची बिलं लगेचच चुकती करतो. निश्चिंत रहा. आणि छान आहे पुढचंही पुस्तक...चालेल तेही." पायरीपायरीवर संभाषण ऐकत लेखकू तोवर वर मधुकाकांसमोर उपस्थित होत असे. मधुकाका ऐसपैस हसून स्वागत करीत. शेजारी बसवून घेत. आणि "काय कारण काढलं भेटीचं ?" असं विचारीत. पायरीपायरीने शहाणा झालेला लेखकू सहनशील हसत "काही नाही..अगदी असाच...इथे आलो होतो म्हणून सहज चढलो वर...."असे म्हणे आणि रितारिकामाच हसतहसत . .हलकेहलके पायउतार होई. गंमत सांगून मंजूळकाका बालसुलभ हसले. आणि सुधाकररावही त्यांत सामील झाले. 'श्री' आणि 'विद्ये'तील हा लपंडाव की डाव हा द्वंद्वसमास कधी, कसा सुटावा ? लेखक आणि प्रकाशक दोघेही सोसत सोसत समृद्ध होतात आणि वाचकांनाही समृद्ध करतात हे मात्र खरे.
 बाकीबाबांनी म्हटलं आहे,

"सोस तू माझ्या जीवा रे, सोसण्याचा सूर होतो |
सूर साधी ताल तेव्हा, भार त्याचा दूर होतो ||"

मला आता निघायला हवे होते. जोशी-मंजूळांनी प्रकाशन सोहळ्याचे मला पुन्हा निमंत्रण दिले. मी अर्थातच माझी असमर्थता सांगितली कारण मला रविवारच्या दिवसभराच्या बैठकीसाठी संध्याकाळीच नाशिककडे निघायचे होते. हातात पुस्तकगठ्ठा आणि मनांत मंजूळकाकांशी झालेली नवी ओळख अत्तरासारखी जपत..आनंदाने भोगत मी समोरच्या पायऱ्या उतरून पुलाखालून दुसऱ्या सुखाकडे...चितळे बंधूंकडे निघालो होतो.

[ 

दि. १५ मार्च, २०१७ ला फेसबुकावर केलेली नोंद ]